„…jakże wrażliwa jest cała struktura faktów, w której spędzamy nasze codzienne życie; jest ona zawsze w niebezpieczeństwie bycia podziurawioną przez pojedyncze kłamstwa lub rozerwaną na strzępy przez zorganizowane kłamstwa grup, narodów lub klas…” (Hannah Arendt, „Lying in Politics: Reflections on The Pentagon Papers.”)

Gdy ostatnio wykładam na temat Hannah Arendt, ludzie zazwyczaj śmieją się, gdy mówię, że prawda i polityka nigdy nie były ze sobą w dobrych stosunkach, a kłamstwo zawsze było uzasadnionym narzędziem w politycznych układach. Ich śmiech ujawnia coś o stanie rzeczy, w którym żyjemy.

Fałszywe wiadomości nie są niczym nowym w polityce. Przez długi czas kampanie były prowadzone przez wielbicieli Madison Avenue, więc nie powinno nas niepokoić, że kłamstwa stały się tak obfite i przejrzyste, że niemal ich oczekujemy. Kłamstwa stały się częścią codziennego życia.

Ale częścią sensu Arendt w pisaniu jej esejów „Kłamstwo w polityce” i „Prawda i polityka”, które są dziś tak szeroko cytowane, było to, że nigdy tak naprawdę nie mogliśmy oczekiwać prawdy od polityków. Mówcy prawdy istnieją poza sferą polityki. Są outsiderami, pariasami, i jak Sokrates podlegają wygnaniu i śmierci. Kłamstwo zawsze było instrumentalne w zdobywaniu politycznej przewagi i przychylności.

Dlaczego więc teraz, nagle, potępiamy pojawienie się fake news? Dlaczego fact-checkers i fact-checking streams są tak powszechną cechą debat politycznych? Dlaczego tak bardzo zależy nam na prawdzie w tym szczególnym momencie?

Nie dlatego, że kłamstwo w polityce stało się nagle źródłem moralnego oburzenia – zawsze tak było. Zależy nam na prawdzie, ponieważ straciliśmy wszystko inne. Straciliśmy zdolność mówienia z łatwością; straciliśmy zdolność przyjmowania opinii za pewnik; straciliśmy wiarę w naukę i ekspertów; straciliśmy wiarę w nasze instytucje polityczne; straciliśmy wiarę w amerykański sen; i straciliśmy wiarę w samą demokrację.

I smutna rzeczywistość jest taka, że prawda nie może nas uratować. Możemy krzyczeć prawdę do władzy przez cały dzień i nigdy nie zostanie ona usłyszana, ponieważ prawda i polityka nigdy nie stały na wspólnej płaszczyźnie. To jest właśnie argument Arendt. Nie mówią tym samym językiem, ale to nie znaczy, że nie są ze sobą powiązane.

W „Prawdzie i polityce”, ilekroć Arendt mówi o prawdzie, zawsze precyzuje, jaki rodzaj prawdy ma na myśli: prawdę historyczną, prawdę trywialną, jakąś prawdę, prawdę psychologiczną, prawdę paradoksalną, prawdę prawdziwą, prawdę filozoficzną, prawdę ukrytą, prawdę starą, prawdę oczywistą, prawdę istotną, prawdę racjonalną, prawdę bezsilną, prawdę obojętną, prawdę matematyczną, półprawdę, prawdę absolutną i prawdę faktyczną. Nie ma „prawdy”, jest tylko prawda w odniesieniu do czegoś konkretnego. Przymiotniki, które przypisuje prawdzie, przekształcają to pojęcie w coś światowego.

W The Origins of Totalitarianism różne formy prawdy powracają w odniesieniu do poszczególnych punktów, które Arendt argumentuje – na przykład, że obrazy zniekształcają prawdę, lub że retoryka polityczna z konieczności jest aktem zniekształcenia, re-figurowania naszego wspólnego rozumienia prawdy. W polityce słyszy się zwroty w rodzaju „prawda jest taka…” lub „po prostu mów prawdę”. Prawda jest zawsze wyrażana w kategoriach bliskości, dystansu i bliskości; zbliżamy się do prawdy i oddalamy się od niej; „zbliżamy się do niej” lub mówimy, że „nic nie jest od niej bardziej odległe”. Nowoczesność nauczyła nas, że racjonalna prawda jest produkowana przez ludzki umysł; że powinniśmy być sceptyczni, cyniczni i podejrzliwi, i nie ufać naszym zmysłom – do tego stopnia, że nie możemy już polegać na naszej własnej zdolności do nadawania znaczenia naszym doświadczeniom. Kosztem tego była wspólna tkanka rzeczywistości, sens, z którego bierzemy nasze namiary na świat.

Fakty i wydarzenia są wynikiem życia i działania razem, a zapis faktów i wydarzeń jest wpleciony w zbiorową pamięć i historię. Są to historie, które opowiadamy i tradycje, które kwestionujemy lub podtrzymujemy, które dają nam poczucie trwałości w świecie. Potrzebujemy tego rodzaju prawdy, aby mieć wspólny grunt, na którym możemy się oprzeć, aby każda jednostka mogła dzielić się swoimi doświadczeniami i nadawać im sens. Te fakty i wydarzenia stanowią to, co Arendt nazywa „prawdą faktyczną”. Stają się one artefaktami wspólnego życia i to właśnie prawda faktyczna powinna nas najbardziej niepokoić.

Prawda faktyczna jest w wielkim niebezpieczeństwie zniknięcia. Jest ona zaangażowana w walkę z władzą polityczną, i to właśnie podatność prawdy faktograficznej umożliwia oszustwo. Ale to też nie jest nic nowego. Prawda faktograficzna zawsze była w niebezpieczeństwie. Łatwo nią manipulować, jest przedmiotem cenzury i nadużyć. Arendt przestrzega, że prawda faktograficzna jest zagrożona „wyrugowaniem ze świata na jakiś czas, a być może na zawsze”. „Fakty i wydarzenia”, pisze, „są nieskończenie bardziej kruchymi rzeczami niż aksjomaty, odkrycia, teorie, które są produkowane przez ludzki umysł.”

Fakty mogą się zmienić, ponieważ żyjemy w ciągle zmieniającym się świecie ludzkich spraw. Ludzie mogą zostać wypisani z podręczników historii. Pomniki mogą zostać zburzone. Język może się zmienić, ponieważ znaczenie jest plastyczne. Nic z tego również nie jest nowe. To zawsze się zdarzało i nadal będzie się zdarzać, ale to pokazuje „jak wrażliwa jest cała struktura faktów, w których spędzamy nasze codzienne życie…”

Kiedy Arendt napisała te słowa, odpowiadała na kłamstwa, które zostały wypowiedziane na temat wojny w Wietnamie przez prezydenta Nixona i ujawnione w Pentagon Papers. Kłamstwa, z którymi mamy do czynienia dzisiaj, są zarówno podobne, jak i inne. Można by twierdzić, że odrobina rozplątania jest konieczna, by utkać nowe historie, ale wniosek Arendt jest następujący: jeśli tracimy zdolność do swobodnego nadawania znaczenia naszym doświadczeniom i dodawania ich do zapisu ludzkiej egzystencji, to ryzykujemy również naszą zdolność do wydawania sądów i odróżniania faktów od fikcji.

Taki jest sens kłamstwa w polityce – kłamstwo polityczne zawsze było używane, by utrudnić ludziom zaufanie do samych siebie lub wydawanie świadomych opinii opartych na faktach. Osłabiając naszą zdolność do polegania na własnych zdolnościach umysłowych, jesteśmy zmuszeni polegać na osądach innych. Jednocześnie, jak Arendt zauważyła podczas ery Nixona, kłamstwo w polityce ma również wpływ na destabilizację instytucji politycznych poprzez niszczenie zdolności obywateli do ufania politykom i pociągania ich do odpowiedzialności.

Potrzebujemy prawdy opartej na faktach, aby chronić ludzkość – jak wiedza lekarzy, którzy mogą pomóc powstrzymać rozprzestrzenianie się Covid-19. I musimy być w stanie przyjąć niektóre z tych faktów za pewnik, abyśmy mogli dzielić świat i swobodnie poruszać się w naszym codziennym życiu. Ale dzisiaj niepewność jest podsycana przez zwątpienie w siebie i strach przed sprzecznością. Kiedy nie możemy już sobie ufać, tracimy nasz zdrowy rozsądek – nasz szósty zmysł – który jest tym, co pozwala nam współistnieć.

Prawda nie jest polityczna. Jeśli już, to jest antypolityczna, ponieważ historycznie często była ustawiana przeciwko polityce. Mówcy prawdy zawsze stali poza sferą polityczną, jako obiekt zbiorowej pogardy. Sokrates został skazany na śmierć. Thoreau został wtrącony do więzienia. Martin Luther King został zamordowany. Myślę, że to dlatego ludzie śmieją się, gdy powtarzam spostrzeżenie Arendt, że prawda i polityka nigdy nie były w dobrych stosunkach. Wiemy, że w tym spostrzeżeniu jest prawda, a jednak wciąż mamy nadzieję, że prawda nas ocali. To rozpaczliwe wołanie i prośba o uznanie – to dźwięk demokracji w żałobie.

Należy pamiętać, że Arendt napisała „Prawdę i politykę” jako odpowiedź na reakcję, jaką wywołało opublikowanie Eichmanna w Jerozolimie. Najbardziej niepokoiła ją forma politycznej propagandy, która wykorzystuje kłamstwa do erozji rzeczywistości. Władza polityczna, ostrzegała, zawsze poświęci faktyczną prawdę dla politycznego zysku. Ale efektem ubocznym kłamstw i propagandy jest zniszczenie sensu, dzięki któremu możemy orientować się w świecie; jest to utrata zarówno wspólnego dobra, jak i zdrowego rozsądku.

Jak sama Arendt zdawała sobie sprawę, mówienie prawdy w sferze publicznej jest bardzo niebezpieczne. Myślała, że oferuje zapis swojego doświadczenia i dzieli się swoim osądem, pisząc o Eichmannie. Ale to, co otrzymała w zamian, było oskarżeniem przeciwko jej osobowości i litanią kłamstw, która była odpowiedzią na książkę, której nigdy nie napisała. Niemniej jednak, odwieczne niebezpieczeństwo mówienia prawdy sprawiło, że Arendt była bardziej, a nie mniej zdeterminowana, by przeciwstawić się kłamstwu w polityce. Uznała, że jeśli zacznie się odmawiać ludziom miejsca w świecie na podstawie ich opinii lub ich przeżytego doświadczenia rzeczywistości, ryzykuje się zniszczenie wspólnej tkanki ludzkości – faktu, że zamieszkujemy ziemię razem i wspólnie tworzymy świat.

Zapytana pod koniec życia, czy opublikowałaby ponownie Eichmanna w Jerozolimie pomimo wszystkich kłopotów, jakie jej to przyniosło, była wyzywająca. Przywołała, a następnie odrzuciła klasyczną maksymę: „Niech się stanie sprawiedliwość, choćby zginął świat”. Zamiast tego zadała pytanie, które wydawało jej się bardziej naglące: „Niech prawda będzie powiedziana, choć świat może zginąć?”

Jej odpowiedź brzmiała tak.

.