Archetypowa krytyka literacka to teoria, która interpretuje tekst poprzez skupienie się na powtarzających się mitach i archetypach w narracji i symbolach, obrazach, typach postaci w dziele literackim. Archetyp oznacza powtarzające się wzory narracyjne, schematy działania, typy postaci, motywy i obrazy, które można zidentyfikować w wielu dziełach literackich, a także w mitach, snach, a nawet rytuałach społecznych. Takie powtarzające się elementy wynikają z elementarnych i uniwersalnych wzorców w ludzkiej psychice.

Szwajcarski psychoanalityk urodzony, C.G.Jung (1875-1961) praca spekuluje na temat mitów i archetypów w odniesieniu do nieświadomości. Według niego, mity są „kulturowo opracowanymi reprezentacjami zawartości najgłębszych zakamarków ludzkiej psychiki: świata archetypów”. Używał on terminu archetyp w odniesieniu do doświadczeń naszych przodków, które mieszczą się w „nieświadomości zbiorowej” całej rasy. Psychoanaliza jungowska rozróżnia nieświadomość osobistą i zbiorową. Nieświadomość zbiorowa to szereg wrodzonych myśli, uczuć, instynktów i wspomnień, które rezydują w nieświadomości wszystkich ludzi; „nieświadomość zbiorowa” to „dyspozycja psychiczna ukształtowana przez siły dziedziczności”. Treścią nieświadomości zbiorowej są archetypy, które wyrażone są w mitach, religiach, snach i prywatnych fantazjach, a także w dziełach literackich.

Krytyka archetypowa, oparta na psychologii Junga, poszukuje w tekstach zbiorowych motywów ludzkiej psychiki, które są wspólne dla różnych okresów historycznych i języków. Archetypy te reprezentują pierwotne obrazy ludzkiej nieświadomości, które zachowały swoje struktury w różnych kulturach i epokach. To właśnie poprzez pierwotne obrazy doświadcza się uniwersalnych archetypów, a co ważniejsze, ujawnia się nieświadomość. Archetypy takie jak cień, ogień, wąż, raj-ogród, piekło, figura matki itp. stale pojawiają się w micie i literaturze jako ograniczona liczba podstawowych wzorców obrazów psychicznych, które nadają się do strukturalnego modelu wyjaśniania. Różne kultury, religie, mity i literatura odwołują się do pierwotnych obrazów lub archetypów, które jak podświadomy język wyrażają ludzkie lęki i nadzieje. Analiza jungowska postrzega archetyp śmierci-odrodzenia (Frazera) jako symboliczny wyraz procesu zachodzącego nie w świecie, lecz w umyśle. Ten proces jest powrót go do nieświadomości – rodzaj tymczasowej śmierci ego – i jego ponowne pojawienie się, lub odrodzenie, z nieświadomości.

Archetypal Criticism otrzymał impuls przez Maud Bodkin Archetypal Patterns in Poetry (1934) i rozkwitł w latach 50-tych i 60-tych. The Golden Bough napisany przez Jamesa G. Frazera był pierwszym wpływowym tekstem dotyczącym mitologii kulturowych, który stara się ujawnić wspólne struktury mitów w różnych okresach historycznych i obszarach geograficznych. Jest to obszerny przegląd mitów, rytuałów i praktyk religijnych różnych społeczeństw, zwłaszcza prymitywnych. Frazer identyfikuje wspólne praktyki i wierzenia mitologiczne między religiami prymitywnymi i nowoczesnymi. Frazer twierdzi, że mit śmierci-odrodzenia, archetyp archetypów, jest obecny w prawie wszystkich kulturach i jest odgrywany w kategoriach cyklu pór roku oraz organicznego cyklu życia ludzkiego i wegetacji. Mit ten symbolizowany jest przez śmierć (ostatnie żniwa) i odrodzenie (wiosna) boga roślinności. Inne archetypy często śledzone w literaturze to podróż pod ziemię, niebiańskie wznoszenie się, poszukiwanie ojca, dychotomia Raj/Hades, kozioł ofiarny, bogini ziemi i kobieta fatalna.

Cel krytyki archetypowej jest zgodny z metodologią szkół formalistycznych, które zagłębiają się pod powierzchnię tekstów literackich w poszukiwaniu powtarzających się głębokich struktur. Niektórzy inni ważni praktycy różnych trybów krytyki archetypowej są G.Wilson Knight , Robert Graves, Philip Wheelwright, Richard Chase, Leslie Fielder i Joseph Campbell, który podkreślił trwałość mitycznych wzorów w literaturze.

Northrop Frye:

Najbardziej wpływowy wkład do krytyki archetypowej wniósł kandyjski mitolog Northrop Frye (1912-91), który umieszcza struktury mitu w sercu głównych gatunków literackich. Jego Anatomia krytyki (Anatomy of Criticism), krytyczny tour de force, jest kamieniem milowym krytyki archetypowej. Jego esej „The Archetypes of Literature” wyraża jego niezadowolenie z Nowej Krytyki.

Według Frye’a całość dzieł literackich każdego społeczeństwa stanowi coś, co można nazwać samoistnym, autonomicznym uniwersum. Klasyfikuje on ten literacki wszechświat na cztery kategorie lub mythoi, które są formami fabularnymi lub organizującymi zasadami strukturalnymi. Te mythoi odpowiadają czterem porom roku w świecie przyrody – komedia odpowiada wiośnie, romans – lecie, tragedia – jesieni, a satyra – zimie. Jego pogląd na życie i na literaturę są jednym i tym samym: życie, zorganizowane jako konkretne uniwersalia, jest dostępne w podwyższonej formie w literaturze.

Frye’a pogląd na literaturę jest taki, że jest ona „rezerwuarem potencjalnych wartości”. Uważa on mity za konwencjonalne struktury w literaturze. Mity są jednostkami, które tworzą zasadę organizującą dzieło literackie. Innymi słowy, literatura jest zrekonstruowaną mitologią. Używając terminu „struktura” w kilku pokrewnych znaczeniach, Frye antycypował strukturalizm w krytyce literackiej. Strukturalistyczna koncepcja „vraisemblablisation” wykazuje bliskie pokrewieństwo z teorią Frye’a. Frye’owski pogląd na literaturę „jako całkowity porządek słów” oraz na to, że dzieła literackie powstają z literatury, antycypuje strukturalistyczny pogląd na intertekstualność. Tyle że u Frye’a spójność ma być osiągana przez zgodność, podczas gdy u strukturalistów – przez grę różnic. Skojarzenia z innymi tekstami Frye ogranicza do obrazów mitologicznych, za pomocą których ustanawia się analogie i tożsamości.

Rozkwit krytyki archetypowej zaczął słabnąć po latach 70. jednak jej wpływ wciąż można dostrzec w interpretacji literatury dziecięcej, science fiction i krytyce feministycznej.

Claude Levi Strauss

W swoim eseju „The structural Study of Myth”, Levi- Strauss przygląda się podobieństwu mitów z kultur całego świata. Zauważa, że kultury znacznie oddzielone geograficznie lub czasowo wciąż mają wyraźnie podobne mity. Znajduje na to odpowiedź, patrząc nie na treść każdego mitu, ale na ich strukturę. Podczas gdy konkretne postacie i działania różnią się znacznie, Levi-Strauss argumentuje, że ich struktury są niemal identyczne. Levi-Strauss podkreśla, że mit jest językiem, ponieważ musi być opowiedziany, aby istnieć. Mit, jako język, składa się zarówno z langue, jak i parole, zarówno z synchronicznej, ahistorycznej struktury, jak i z konkretnych diachronicznych szczegółów w ramach tej struktury. Parole jest specyficzną jednostką, instancją lub wydarzeniem, może istnieć tylko w czasie linearnym. Langue, z drugiej strony, jest samą strukturą, która nigdy się nie zmienia, może istnieć w przeszłości, teraźniejszości lub przyszłości. Mit może być zmieniony, rozszerzony, zredukowany i sparafrazowany bez utraty swojego podstawowego kształtu czy struktury: (księżniczka, książę, macocha itd. ). Bez względu na to, jakie szczegóły zostaną dodane do opowieści, struktura relacji między jednostkami pozostaje taka sama.

Levi-Strauss argumentuje, że chociaż mit jako struktura wygląda jak język jako struktura, to w rzeczywistości jest inny – działa na wyższym i bardziej złożonym poziomie. Mit różni się od języka, tak jak opisuje go Saussure, ponieważ podstawowymi jednostkami mitu nie są fonemy, ale to, co Levi-Strauss nazywa 'mytemami’. Mytem jest „atomem” mitu – najmniejszą nieredukowalną jednostką, która przekazuje znaczenie. Strukturalista ułożyłby mity tak, by można je było odczytywać zarówno poziomo, jak i pionowo, diachronicznie i synchronicznie, dla fabuły i dla tematu. Fabuła mitu istnieje na osi pionowej od lewej do prawej; tematy mitu istnieją na osi poziomej góra-dół. Relacje, jakie tworzą dwa dowolne mity w tym układzie, stanowią podstawową strukturę mitu. Według Levi-Straussa, znaczenie mitu polega na tym, że przedstawia on pewne relacje strukturalne, w formie binarnych opozycji, które są uniwersalnymi problemami wszystkich kultur.