LETTUCE. Sałata została opisana jako „zachwaszczony kopciuszek” przez T. W. Whitakera (1974) i jako „królowa roślin sałatowych” przez Franklina W. Martina i Ruth M. Ruberté (1975). Czym jest ta roślina, że zasługuje na dwa tak rozbieżne opisy? Jest to z pewnością najczęściej stosowane warzywo sałatkowe, występujące w lub pod większością sałatek. Istnieje wiele rodzajów, różniących się wielkością, formą, kształtem liści, kolorem i smakiem. Wszystkie te rodzaje mogły wyewoluować z formy chwastu, który był używany w starożytnym Egipcie jako źródło oleju do gotowania z tłoczonych nasion, więc oba opisy są prawdopodobnie uzasadnione.

Wśród kilku rodzajów sałaty, z których większość jest spożywana jako surowe liście, jedna jest używana dla jej łodygi zamiast liści. Sałata ta jest przedstawiona na ścianach grobowców datowanych na około 2500 lat p.n.e., podczas Średniego Państwa starożytnego Egiptu. Sałata jest pokazana jako długa łodyga z oznaczeniami wskazującymi, gdzie liście zostały usunięte. Na szczycie łodygi jest kępka wydłużonych liści, niebieskozielony kolor. Ta sałata mogła być tą, która została zjedzona jako pierwsza i mogła pochodzić z kolei od rodzaju używanego do produkcji oleju z nasion. Niebieski kolor związany jest z procesem wzrostu sałaty zwanym boltingiem lub formowaniem łodygi. Liście, które tworzą się w trakcie rozwoju główki są zielone. Gdy rozpoczyna się proces krzewienia, liście stają się niebieskozielone, co sygnalizuje wydłużanie się łodygi, która wyłania się z wnętrza główki i ostatecznie wytwarza wiele małych, żółtych kwiatów, które dojrzewają do małych, wąskich owoców. Owoce mają mniej niż cztery milimetry długości. Wyglądają jak nasiona i zwykle noszą tę nazwę.

Sałata oleista jest prymitywną, dziko wyglądającą rośliną, która nie tworzy główki ani rozety liści. Zrywa się wcześnie w cyklu wzrostu, tworząc cienką łodygę z wydłużonymi, wąskimi liśćmi. Nasiona produkowane na tej łodydze są o około 50 procent większe niż nasiona sałaty uprawnej. Nasiona są tłoczone w celu uzyskania oleju używanego w kuchni. Jest to starożytny zwyczaj nadal praktykowany w dwudziestym pierwszym wieku Egypt.

Evolution of Lettuce

One can speculate that somewhere in time ancient Egyptians selected, perhaps from oilseed lettuce, plants that bolted more slowly and formed a thick stem that was less bitter than the more primitive type and therefore edible. Ta nowa sałata łodygowa miała również nieco szersze liście. Później, być może wiele wieków później, dalsza selekcja mogła doprowadzić do powstania nowszej formy o jeszcze krótszej łodydze i szerszych liściach, które były wystarczająco atrakcyjne do jedzenia, czyli sałaty rzymskiej. Z Egiptu sałata rzymska zawędrowała nad Morze Śródziemne i na Bliski Wschód. Na tych obszarach była ona najczęściej uprawianą sałatą w XXI wieku. Pierwotny typ łodygowy zawędrował na wschód, docierając w końcu do Chin. Liczne wzmianki o sałacie w literaturze starożytnej, począwszy od Herodota z 550 r. p.n.e., dokumentują jej wędrówki do Persji, Grecji, Rzymu i na Sycylię, a później do Francji, Niemiec i Anglii. Użycie nazw opisowych, takich jak crispa i purpurea, oraz nazw miejsc, takich jak Kapadocjan i Cyprian, wskazuje na dalsze rozprzestrzenianie się w różne charakterystyczne typy różniące się kolorem, wielkością, kształtem liści i przystosowaniem do określonych środowisk. Różne współczesne formy sałaty masłowej, liściastej i kruchej zostały bez wątpienia wyselekcjonowane i rozwinięte w miarę jak sałata rozprzestrzeniała się po Europie. Sałata dotarła do wybrzeży Nowego Świata wraz z drugą podróżą Krzysztofa Kolumba w 1494 roku. Wiele odmian w ramach różnych typów zostało przywiezionych na zachodnią półkulę w kolejnych latach.

Naukowa nazwa sałaty to Lactuca sativa. Lactuca oznacza „tworzący mleko”, sativa oznacza „wspólny”. Jest ona spokrewniona z ponad setką dzikich gatunków Lactuca, a także ze słonecznikiem, karczochem, asterem i chryzantemą. Wśród współczesnych odmian sałaty wyróżnia się dwa rodzaje sałaty kruchej: lodową, która tworzy dużą, twardą główkę, oraz Batavia, która jest nieco miększa i mniejsza od lodowej i jest popularna w Europie. Sałata rzymska ma długie liście w główce w kształcie bochenka. Sałata masłowa jest dość mała z tłustymi, miękkimi liśćmi. Czerwona i zielona sałata liściasta nie tworzy główki i ma liście o różnych kształtach. Rzadziej spotykane są sałaty typu łacińskiego, które wyglądają jak małe sałaty rzymskie, oraz wspomniane wcześniej sałaty łodygowe i oleiste.

Przygotowanie sałatki

Ponieważ sałata jest używana głównie w sałatkach, metody przygotowania są proste, szybkie i nieformalne. Wszechobecna tossed sałatka jest wykonana z liści sałaty pociętych na różnej wielkości kawałki. Dla niektórych osób użycie noża jest anatemą, i rozrywają liście ręcznie. Twórca sałatki może użyć jednego rodzaju sałaty lub mieszanki dwóch lub więcej rodzajów. W zależności od pomysłowości producenta sałatek i dostępności roślin jadalnych, do sałaty można dodać dowolną kombinację innych warzyw, owoców, a nawet serów lub mięs. Dodawany jest dressing, a składniki mieszane są razem. Sałatki są niezbędne do wielu diet odchudzających, których skuteczność może być wzmocniona lub zanegowana przez wartość kaloryczną wybranego dressingu.

W Stanach Zjednoczonych sałata głowiasta była przez wiele lat powszechnie cięte i podawane jako klin, pokryte majonezem lub innym dressingiem i spożywane z nożem i widelcem. Ta prosta sałatka była podawana rzadziej na początku dwudziestego pierwszego wieku. Popularna sałatka Cezar jest przygotowywana wyłącznie z liści sałaty rzymskiej wymieszanych ze specjalnym dressingiem, zawierającym surowe jajko i małe kawałki anchois. Względnym nowicjuszem na scenie sałatkowej jest mesclun, mieszanka młodych liści składająca się z kilku rodzajów sałat i innych warzyw liściastych, z których niektóre są dość egzotyczne. Mogą to być rukola lub rukola, w rzeczywistości częściowo udomowiony chwast; drobnolistna endywia zwana frisée; mizuna, mały, ciemnozielony okrągły liść z Japonii; szpinak, buraki ćwikłowe lub boćwina; czerwona cykoria (radicchio); i sałaty rzymskie, masłowe, czerwone i zielone liście. Liście te są cięte na polu ręcznie lub koszone, gdy mają nie więcej niż dziesięć centymetrów długości. W części amerykańskiego południowo-zachodniego wilted sałata jest ulubionym sałatka wykonana przez wylewanie tłuszczu bekonu na liście sałaty.

Niektóre sałatki składają się głównie z innych warzyw lub owoców, takich jak plasterki pomidorów lub gałka twarogu. Są one często ułożone w sposób bardziej formalny niż sałatka rzucane. Sałata może znaleźć swoją drogę do tych sałatek jako całe lub rozdrobnione liście służące jako podstawa dla głównego składnika.

Sałata może być również używana do robienia zupy, jako część nadzienia do kanapek lub jako opakowanie do trzymania gotowanego mięsa i mieszanek warzywnych. Sałata łodygowa jest spożywana na surowo, jak łodyga selera, w Egipcie lub jako gotowane warzywo w Chinach.

The Biological Human Connection

Sałata odnosi się do ludzkiej biologii na kilka sposobów. Najbardziej oczywistym sposobem jest jej rola jako pożywienia. Niektóre mniej znane związki z ludzką konsumpcją również istnieją.

Jako zielone warzywo, sałata zawiera wiele z tych samych składników odżywczych, które można znaleźć w innych zielonych warzywach, chociaż głównie w mniejszych ilościach. Należą do nich witaminy, minerały, woda i błonnik, ale zasadniczo nie zawiera białka ani tłuszczu (Tabela 1). Sałata jest niskim lub umiarkowanym źródłem witamin i składników mineralnych. Wśród różnych rodzajów sałaty, odmiany rzymska i liściasta przewyższają odmiany krucha i masłowa pod względem zawartości większości wspólnych składników odżywczych. Jest to bezpośrednio związane z udziałem ciemnozielonych liści w części jadalnej. Udział składników odżywczych w sałacie

Wybrane wartości odżywcze na 100 gramów dla sałaty kruchej, masłowej, rzymskiej, i sałat liściastych
	Składniki mineralne (g)					Witaminy		Woda	Błonnik
	Ca	P	. Fe	Na	K	A (j.m.)	C (g)	%	g
Crisp	22	26	1.5	7	166	470	7	95.5	0,5
Masło	35	26	1.8	7	260	1,065	8	95,1	0,5
Rumiana	44	35	1.3	9	277	1,925	22	94,9	0,7
Liść	68	25	1.4	9	264	1,900	18	94,0	0,7
źródło: Adaptowane z Rubatzky i Yamaguchi (1997) jako skompilowane z kilku oryginalnych źródeł.

w porównaniu do innych warzyw ma wpływ ilość spożywanych. Na przykład, badanie przeprowadzone przez M. A. Stevensa w 1974 r. wykazało, że brokuły mają znacznie więcej witamin i minerałów niż sałata, ale znacznie więcej sałaty było spożywane niż brokuły, dlatego całkowity wkład składników odżywczych do diety przez sałatę był większy niż brokuły. Związek ten może się nieco zmienić, jak nawyki konsumpcyjne uległy zmianie. Niemniej jednak sałata jest ważna ze względu na zawartość składników odżywczych, co uzupełnia jej przydatność jako żywności dietetycznej ze względu na wysoką zawartość wody i fiber.

Prewencja raka

Badania w ostatnich latach zidentyfikowały związek między spożyciem warzyw i niektórych innych pokarmów i napojów i aktywności antyrakowej ze względu na obecność związków znanych jako przeciwutleniacze. Związki te hamują powstawanie substancji rakotwórczych w organizmie. Do związków przeciwutleniających w sałacie należą 0-beta-karoten, prekursor witaminy A, oraz antocyjanina, która nadaje czerwony kolor niektórym odmianom sałaty.

Olej tłoczony z dużych nasion niektórych prymitywnych gatunków sałaty przyczynia się do niewielkiego zastosowania spożywczego. Olej jest używany do gotowania i jest podobny do innych olejów używanych do tego samego celu. Uważa się, że ta praktyka ma setki, a może tysiące lat.

Nonfood Uses of Lettuce

Turning to nonfood uses, the stems and leaves of lettuce and its wild relatives contain a milkky liquid called latex. Lateks zawiera dwie substancje zwane laktonami seskwiterpenowymi, które są składnikami aktywnymi w preparatach stosowanych w niektórych krajach Europy Zachodniej jako środek uspokajający i nasenny. W medycynie ludowej wyciągi z sałaty stosuje się również w leczeniu kaszlu, nerwowości, napięcia, bólu, reumatyzmu, a nawet szaleństwa. Skuteczność tych zabiegów nie jest dobrze udokumentowana, ale niektóre z tych efektów zostały wykazane u myszy i ropuch.

Innym niewielkim zastosowaniem nieżywnościowym jest suszenie liści sałaty do produkcji papierosów bez tytoniu. W rzeczywistości liście dzikiego krewnego sałaty mają wygląd bardziej podobny do tytoniu. Zostały one wyprodukowane do użytku w kilku markach papierosów. Wpływ na zdrowie nie jest znany.

Rzadko sałata może wpływać na biologię człowieka w sposób szkodliwy. Zielone warzywa liściaste są zwykle standardem dla zdrowej żywności, dostarczając witamin i minerałów w świeżym, smacznym i lekkim kontekście. Azot jest istotnym składnikiem chlorofilu, substancji roślinnej, która nadaje zielony kolor i kontroluje fotosyntezę. Jednakże, zielone warzywa liściaste, w tym sałata i szpinak, uprawiane w warunkach słabego oświetlenia i niskiej temperatury w szklarniach w zimie, mogą gromadzić wysoki poziom azotanu formy azotu. W organizmie azotan może być przekształcony do związków, które mogą powodować zespół zwany blue baby u niemowląt lub mogą być rakotwórcze. Na szczęście prawdopodobieństwo wystąpienia tych konsekwencji jest niewielkie, ponieważ gromadzeniu się azotanów w sałacie uprawianej w szklarni można zapobiec poprzez uprawę w odpowiedniej temperaturze i przy dodatkowym oświetleniu. Sałata uprawiana na zewnątrz nie podlega temu problemowi.

Symbolizm: Fresh, Cool, Green

Oczywistą symboliką związaną z sałatą są trzy słowa: „fresh”, „cool” i „green”. „Świeży” to słowo, które wielu uważa za ważne dla zdrowia. Sałatę jada się świeżą i surową. W miesiącach ogrodniczych wiele osób może ją pokroić i zjeść niemal natychmiast. W sklepie oczywiście nie jest tak świeża, ale wciąż ma tylko kilka dni. Nawet liście w zapakowanej sałacie rosły w ziemi na krótko przed tym, jak pojawiły się na półce. Sałata nigdy nie jest mrożona ani konserwowana.

Sałata jest przechowywana w chłodnym miejscu. Po ścięciu na polu jest transportowana do chłodni, gdzie temperatura jest szybko obniżana do zaledwie jednego stopnia powyżej zera. Jest transportowana w ciężarówkach-chłodniach na rynek, gdzie jest przechowywana w chłodni, zanim zostanie umieszczona w chłodni. W końcu jest kupowany przez konsumenta, zabierany do domu i umieszczany w lodówce. Ta sekwencja nazywana jest łańcuchem chłodniczym i ma na celu utrzymanie jakości sałaty w czasie zbiorów na polu tak długo, jak to możliwe.

Na koniec, sałata występuje w różnych odcieniach zieleni. Nawet czerwona sałata zawiera chlorofil, który nadaje jej zielony kolor, choć może być ukryty w czerwonych częściach liścia. Zielony oznacza witaminy. Zielony to kolor chłodny. Wiele osób kojarzy zieleń ze zdrowiem planety i zdrowiem osobistym. W procesie fotosyntezy z dwutlenku węgla i wody powstaje tlen i cukier. Pochłanianie dwutlenku węgla przez rośliny zielone, od sałaty po drzewa, pomaga zapobiegać jego gromadzeniu się w powietrzu, łagodząc w ten sposób efekt cieplarniany i możliwe globalne ocieplenie.

Symbolika tych słów jest tak silna, że one i podobne słowa, takie jak „lód”, „rześki”, „zima” i „wiosna”, były wielokrotnie używane w różnych kombinacjach w nazwach odmian sałaty. Weźmy pod uwagę nazwy: Green Ice, Iceberg, Crisp as Ice, Coolguard, Green Towers, Valverde, Valspring i Winterset.

W starożytnym Egipcie sałata miała symbolikę seksualną. Po zakończeniu rozwoju wegetatywnego z tworzeniem głowy lub rozety liści, roślina przechodzi do fazy reprodukcyjnej z tworzeniem wzniesionej łodygi nasiennej noszącej kwiaty. Ilość lateksu w roślinie wzrasta i jest pod ciśnieniem, więc jeśli szczyt kwitnącej łodygi zostanie odcięty, lateks tryska w sposób przypominający wytrysk. Te same malowidła grobowe przedstawiające starożytną sałatę łodygową ukazują również boga Min z wyprostowanym fallusem. Konsumpcja sałaty mogła zatem zwiększać sprawność seksualną.

Produkcja komercyjna i marketing

Sałata stała się głównym graczem w produkcji komercyjnej i marketingu. Całkowita produkcja na świecie nie jest porównywalna z głównymi uprawami zbożowymi, zwłaszcza ryżem, kukurydzą i pszenicą, ani z innymi towarami, takimi jak uprawy cukrowe, fasola i ziemniaki, ale wśród warzyw zajmuje wysokie miejsce. W Stanach Zjednoczonych znajduje się w pierwszej trójce wraz z pomidorami i ziemniakami. Kluczowym słowem we współczesnym wykorzystaniu sałaty jest zmiana: w wykorzystaniu różnych typów, w rozwoju rynków światowych, w metodach marketingu i w metodach produkcji.

Główne rynki sałaty były, do końca XX wieku, w Europie Zachodniej i Ameryce Północnej, co było konsekwencją jej pierwszego pojawienia się w basenie Morza Śródziemnego, po którym nastąpił ruch do Europy Północnej, a następnie do Nowego Świata. Pod koniec XX wieku sałata zyskała na znaczeniu w Japonii, Chinach, Hongkongu, Australii oraz w niektórych krajach Ameryki Południowej i Afryki. W różnych regionach, w których sałata była spożywana, jeden jej rodzaj był zazwyczaj bardziej popularny niż inne. Na przykład w północnej Europie dominowała sałata masłowa. Do lat 70-tych około 80 procent sałaty spożywanej w Anglii stanowiła sałata masłowa, a pozostałe 20 procent było podzielone pomiędzy inne główne rodzaje. W krajach położonych nad Morzem Śródziemnym prawie cała sałata to sałata rzymska. Sałata łodygowa była głównym rodzajem sałaty w Egipcie i Chinach. W Stanach Zjednoczonych, aż do początku XX wieku, żaden z rodzajów sałaty nie był zdecydowanie dominujący. W tym czasie sałata krucha zaczęła zyskiwać na popularności kosztem innych rodzajów. Po opracowaniu nowoczesnej sałaty lodowej w latach 40-tych, 95 procent produkcji i konsumpcji przypadło na ten typ. Pierwsza nowoczesna odmiana sałaty lodowej została stworzona przez T. W. Whitakera z Departamentu Rolnictwa Stanów Zjednoczonych i nazwana Great Lakes, chociaż w rzeczywistości została wyhodowana w Kalifornii.

Zmiany we wzorcach konsumpcji

Pod koniec lat 70. i na początku lat 80. zaczęły się zmiany we wzorcach konsumpcji. W Wielkiej Brytanii i Skandynawii sałata lodowa zyskała na popularności, aż stała się typem dominującym. W innych krajach Europy Zachodniej sałata lodowa przebojem wdarła się do domeny sałaty masłowej i rzymskiej. W Stanach Zjednoczonych, gdzie typ lodowy królował przez większość dwudziestego wieku, sałata rzymska, masłowa i liściasta odzyskały popularność i stanowiły około jednej trzeciej całkowitej produkcji pod koniec dwudziestego wieku.

Konstrukcja domowego posiłku stała się ofiarą współczesnego, szybkiego stylu życia. Ludzie albo jeść na zewnątrz częściej lub polegać na opakowaniach żywności, które są częściowo przetworzone i dlatego mogą być przygotowane szybko. Sałatki są częścią tego dążenia do efektywności i szybkości. Nowoczesne supermarkety poświęciły dużo miejsca na półkach do pakowanych sałatek zawierających to, co wydaje się być nieskończoną liczbę kombinacji liści (sałata, kapusta, radicchio, szpinak), pokrojone warzywa (marchew, brokuły, kalafior), dressingi, kawałki bekonu, rozdrobnione sery, grzanki, pokrojone owoce, i więcej.

Zmiany nastąpiły również w metodach produkcji. Uprawa, zbiory i marketing sałaty odbywa się głównie na dużą skalę, od sadzenia, przy znacznych nakładach wody, nawozów chemicznych i odpowiednich pestycydów, do zbiorów, chłodzenia i wysyłki na rynek. Produkcja żywności metodami ekologicznymi stała się szybko rozwijającym się przemysłem, chociaż nadal stanowi niewielką część obrazu produkcji. Sałata jest częścią tej kulturowej zmiany. Większość zmian dotyczy produkcji sałaty niegłowiastej, takiej jak sałata rzymska i liściasta, ale niektóre odmiany sałaty lodowej są uprawiane w ten sposób. Produkcja ekologiczna kładzie nacisk na niestosowanie nawozów chemicznych i pestycydów. Ten typ produkcji rozpoczął się od producentów na małą skalę, ale został włączony przez producentów do systemów produkcji na dużą skalę.

Gdzie uprawia się sałatę

Potrzeba chłodu jest kluczowym czynnikiem w lokalizacji i wielkości obszarów produkcji sałaty. Na początku dwudziestego pierwszego wieku Stany Zjednoczone były zdecydowanie największym producentem sałaty na świecie (Tabela 2). Jednak niewiele z pięćdziesięciu stanów produkuje sałatę komercyjnie, a z tych, które produkują, Kalifornia i Arizona są odpowiedzialne za ponad 90% produkcji w kraju. Sama Kalifornia produkuje ponad 70 procent sałaty i uprawia ją przez cały rok. W lecie sałata

Produkcja handlowa sałaty w Stanach Zjednoczonych i Unii Europejskiej
Powierzchnia w hektarach (1 hektar = 2,47 akrów), produkcja w milionach ton metrycznych.
	Powierzchnia	Produkcja
Stany Zjednoczone (1997)	82,150	3,116
Kalifornia	57,090	2,243
Arizona	21,900	765
Unia Europejska (1996)	90,200	2,351
Hiszpania	33,600	925
Włochy	21,300	420
Francja	13,500	366
Wielka Brytania	7,500	231
Niemcy	5,900	144
Grecja	3,600	70
Belgia	2,500	85
Holandia	2,300	110
źródło: Opracowano na podstawie danych statystycznych Departamentu Rolnictwa USA i Eurostatu dla podanych lat.

jest produkowana w dolinach nadmorskich w pobliżu Oceanu Spokojnego, szczególnie w Dolinie Salinas, która jest najważniejszym regionem produkcyjnym na świecie. Zimą sałatę produkuje się w pustynnych regionach Kalifornii i Arizony. Przez krótkie okresy wiosny i jesieni sałata jest uprawiana w wielkiej Central Valley w Kalifornii. Chłodna pora roku jest powodem przenoszenia się sałaty z miejsca na miejsce. Sałata rośnie najlepiej, gdy temperatura w ciągu dnia rzadko przekracza 70-75°F (21-24°C). Obszary pustynne i śródlądowe są zbyt gorące w lecie, podczas gdy obszary przybrzeżne są zbyt zimne w zimie. Te miejsca i inne o podobnym klimacie sezonowym w innych krajach, takie jak wschodnie części Anglii, wybrzeże Morza Śródziemnego, pustynia Negev w Izraelu i południowo-wschodnie części Australii, produkują prawie wszystkie komercyjnie uprawiane sałaty na świecie.

Sałata jest uprawiana w ogrodach przydomowych na całym świecie. W ciepłym klimacie uprawa sałaty jest zwykle ograniczona do wiosny i jesieni, kiedy temperatury są bardziej umiarkowane niż w lecie lub zimie. Sałata rośnie szybko i jest łatwa w uprawie, zwłaszcza sałaty liściaste, które są najczęściej spotykane w przydomowych ogródkach.

Zobacz także Olej; Rolnictwo ekologiczne i ogrodnictwo; Sałata.

BIBLIOGRAFIA

Cao, G., E. Sofic, and R. L. Prior. „Antioxidant Capacity of Tea and Common Vegetables.” Journal of Agricultural and Food Chemistry 44 (1996): 3426-3431.

Gonzalez-Lima, F., A. Veledon, and W. L. Stiehil. „Depressant Pharmacological Effects of a Component Isolated from Lettuce, Lactuca sativa L.” International Journal of Crude Drug Research 24 (1986): 154-166.

Harlan, J. „Lettuce and the Sycomore: Sex and Romance in Ancient Egypt.” Economic Botany 40 (1986): 4-15.

Martin, Franklin W., and Ruth M. Ruberté. Edible Leaves of the Tropics (Jadalne liście tropików). Mayagüez, Puerto Rico: Agency for International Development, Department of State, and Department of Agriculture-Agricultural Research Service, 1975.

Reinink, K., and R. Groenwold. „The Inheritance of Nitrate Content in Lettuce (Lactuca sativa L.).” Euphytica 36 (1987): 733-744.

Rubatzky, Vincent E., and Mas Yamaguchi. World Vegetables: Zasady, produkcja, i wartości odżywcze. 2d ed. New York: Chapman and Hall, 1997.

Ryder, E. J. Lettuce, Endive, and Chicory. New York: CABI, 1999.

Said, S. A., H. A. El Kashef, M. M. El Mayar, and O. Salama. „Phytochemical and Pharmacological Studies in Lactuca sativa Seed Oil”. Fitoterapia 67 (1996): 215-219.

Stevens, M. A. „Varietal Influence on Nutritional Value.” W Nutritional Qualities of Fresh Fruits and Vegetables, pod redakcją Philipa I. White’a i Nancy Selvey. Mount Kisco, N.Y.: Futura, 1974.

Sturtevant, E. Lewis. Sturtevant’s Edible Plants of the World, pod redakcją U. P. Hedrick. New York: Dover, 1972.

Whitaker, T. W. „Lettuce: Evolution of a Weedy Cinderella.” Hortscience 9 (1974): 512-514.

Edward J. Ryder

.