Plan Marshalla, Doktryna Trumana i podział Europy

22 listopada, 2021

Zimna wojna wyrosła z niepokoju o sowiecki ekspansjonizm i powszechnych problemów gospodarczych w Europie po II wojnie światowej. Została zinstytucjonalizowana w umysłach do 1947 r., a w rzeczywistości w 1950 r. podczas wojny koreańskiej. Zimna wojna stała się wówczas systemem starannie zarządzanego „niemożliwego do pogodzenia antagonizmu”, który wyewoluował z planu odbudowy Europy (Cox 1990: 30). Plan Marshalla i doktryna powstrzymywania Trumana wspólnie określiły strukturę rodzącej się zimnej wojny między Ameryką a Związkiem Radzieckim. Europa, miejsce niesławnej Churchillowskiej „żelaznej kurtyny” dzielącej rywalizujące mocarstwa, będzie postrzegana jako przyszła orientacja geopolityczna określona przez tworzenie i konsolidację tych stref wpływów.

Jednym ze sposobów postrzegania podziału Europy jest postrzeganie jej jako dwóch obszarów pod dominacją wielkich mocarstw. Choć bez wątpienia jest w tym trochę prawdy w odniesieniu do Zachodu Europy, to historycznie wyraźnie widać to w bloku sowieckim, szczególnie poprzez jego obecność militarną i manipulowanie wyborami. Europa Zachodnia jest zatem bardziej interesującym kandydatem do analizy, jeśli chodzi o skutki planu Marshalla i doktryny powstrzymywania. Formowanie i kierowanie blokiem zachodnim było w znacznie mniejszym stopniu kierowane z zewnątrz przez Amerykę. Jednym z interesujących stanowisk jest teza o „imperium przez zaproszenie”, gdzie Ameryka pozwalała na elastyczną i indywidualną politykę rządów Europy Zachodniej, ale mimo to zdołała ukształtować ogólne funkcjonowanie tych krajów w taki sposób, że osiągnęła wszystkie swoje cele polityki zagranicznej. Celami tymi były: powstrzymanie Związku Radzieckiego, zintegrowane gospodarki w ramach Atlantyku, otwarcie Europy Zachodniej na kulturę amerykańską, utworzenie stałych baz amerykańskich oraz utrzymanie partii lewicowo-socjalistycznych, faszystowskich i komunistycznych poza władzą w poszczególnych krajach (Lundestad 2003: 1-2). Teza ta utrzymuje, że choć na pierwszy rzut oka brzmi to podobnie do sowieckiej dominacji w bloku wschodnim, zarówno Ameryka, jak i Europa Zachodnia miały zbieżne cele. Zachodnie rządy potrzebowały zarówno pomocy politycznej, jak i gospodarczej, której amerykański interes narodowy służył poprzez jej udzielanie, a jednocześnie interesy zachodnich rządów były obsługiwane (Lundestad: 2003: 59).

Doktryna Trumana była zewnętrznie reakcją na problemy polityczne w Grecji. Na początku 1947 roku, Brytyjczycy zdecydowali, że to nie było w ich interesie, aby kontynuować dostarczanie pomocy finansowej dla greckiego rządu, który był atakowany przez komunistycznych partyzantów (Frazier 1984: 715; Kousoulas 1965: 88). To pozostawiło ważny strategicznie położony stan podatnym na polityczne wstrząsy i komunistyczne przejęcie. W słynnym artykule „X” George’a Kennana z tego samego roku publicznie wyraził on swoje poglądy na temat Związku Radzieckiego. Ostrzegał, że Związek Radziecki dąży do zniszczenia kapitalizmu i że nie może współistnieć z narodami kapitalistycznymi (Kennan 1947: 572). Na tle wojsk radzieckich posuwających się na południe w kierunku Teheranu i Turcji wyglądało na to, że Związek Radziecki pragnął i chciał kontrolować wschodnią część Morza Śródziemnego i Bliski Wschód. Mimo że naciski dyplomatyczne złagodziły ten konkretny przykład, w administracji Trumana istniały powszechne obawy, że gdyby Związek Radziecki miał taką wolę, mógłby podbić znaczną część Europy Zachodniej. W każdym razie miałby znaczną przewagę początkową w takim posunięciu (Poole 1978: 14). Kennan zauważył, że odpowiedzią na to zagrożenie jest „długoterminowe, cierpliwe, ale stanowcze i czujne powstrzymywanie” (Kennan 1947: 575). Uważał on, że Związek Radziecki będzie cierpliwy, posuwając się powoli naprzód w licznych geopolitycznych i ideologicznych postępach. Odpowiedzią Stanów Zjednoczonych było powstrzymanie ich i zahamowanie ich zdolności do takich działań. Udzielenie pomocy Grecji, zastępującej pomoc brytyjską, miało być pierwszym zastosowaniem tej strategii. Chociaż Kennan podkreślał później swoją niezgodę na konfrontacyjny język i militarny nacisk doktryny (Mayers 1986: 140), Truman zadeklarował, że tak jak w przypadku Grecji, Ameryka będzie „wspierać wolne narody, które opierają się próbom podporządkowania przez uzbrojone mniejszości lub przez zewnętrzne naciski” (Truman 1947). Turcja również otrzymała pomoc, a kontynent europejski stał się linią frontu „pierwszej” zimnej wojny.

Proponuje się, że bezpośrednio lub pośrednio wina za rozpoczęcie zimnej wojny leży po stronie polityki brytyjskiej, a nie Związku Radzieckiego czy Ameryki. Teza opiera się na twierdzeniu, że brytyjski sekretarz spraw zagranicznych Ernest Bevin celowo i gwałtownie zakończył brytyjską pomoc dla Grecji, wiedząc, że to przyciągnie Amerykanów do interwencjonistycznej ścieżki w Europie. Ten ruch był katalizatorem doktryny Trumana i samej zimnej wojny. Analizując tę teorię, Robert Frazier dochodzi do wniosku, że wątpliwe jest, by Bevin był zaangażowany w podstępny spisek, a decyzja o wycofaniu się z Grecji była zwykłą decyzją podjętą na skutek łagodzących i ważnych okoliczności, głównie z powodu braku finansowej i politycznej woli dalszego wspierania Grecji (Frazier 1984: 715-727). Użyteczność tej teorii, pomimo jej odrzucenia przez Fraziera, polega na tym, że dopuszcza ona możliwość, iż początek zimnej wojny nie był sprawą prostą i że mógł być spowodowany zmniejszeniem się pozycji tradycyjnych mocarstw w Europie, które nie były już zdolne do projekcji swojej siły. Ponieważ Europa stała się próżnią, dwa pozostałe mocarstwa uznały za konieczne wkroczyć do akcji, aby chronić i realizować swoje interesy w polityce zagranicznej (Gaddis 1981: 74). Dlatego w tym sensie zimna wojna była po prostu kontynuacją normalnej realistycznej polityki równowagi i bandwagoningu, takiej, jaka rozwijała się przez stulecia.

Plan Marshalla jest nieodłącznie związany z polityką powstrzymywania Związku Radzieckiego i być może bardziej niż jakikolwiek inny pojedynczy element miał „kluczowe znaczenie w krystalizowaniu się konfliktu Wschód-Zachód w Europie” (Cromwell 1979: 422). Wraz z doktryną Trumana skonsolidowała dwie wyraźne „strony” w konflikcie ideologicznym i ekonomicznym. Często określa się ją jako następstwo doktryny Trumana, ponieważ obie są skierowane przeciwko sowieckiej ekspansji. Obie różnią się jednak taktycznym zastosowaniem. Doktryna Trumana koncentruje się na pomocy militarnej, takiej jak ta udzielona Grecji i Turcji w latach czterdziestych, podczas gdy Plan Marshalla był pakietem pomocy czysto gospodarczej, przynajmniej na zewnątrz (Borchard 1947: 885). Według słów Hadleya Arkesa, Plan Marshalla rozwiązał dwuznaczność na powojennej arenie europejskiej i skonsumował Zimną Wojnę (Cromwell 1979: 422). Znany również jako Europejski Plan Odbudowy, był to pakiet pomocy o łącznej wartości 13 miliardów dolarów, który w ciągu czterech lat otrzymało 16 europejskich narodów. Był to „ważny przykład jawnego użycia siły gospodarczej w polityce zagranicznej” (Burk 2001: 268). Wiele napisano o początkowej amerykańskiej ofercie tej pomocy dla całej Europy (z wyjątkiem Hiszpanii), w tym dla narodów sprzymierzonych ze Związkiem Radzieckim lub pozostających pod jego wpływem, a także dla samego Związku Radzieckiego, który został uwzględniony w planie zarówno jako odbiorca, jak i dostawca pomocy – co Stalin odrzucił. Nie jest jasne, czy ta oferta była szczera, czy nie. Przecież być może nie doszłoby do podziału Europy, gdyby oferta została przyjęta przez wszystkie strony, którym ją złożono. Przyjmując ważność amerykańskiej oferty, winą za podział Europy obarcza się Stalina.

Jeśli przyjąć stanowisko rewizjonistów, Ameryka zaoferowała pomoc tylko narodom Europy Wschodniej i Związkowi Radzieckiemu, aby uniknąć winy za podział Europy. Historycy rewizjonistyczni postrzegają plan Marshalla jako przedłużenie projektu doktryny Trumana mającego na celu stworzenie politycznych i ekonomicznych buforów powstrzymujących Związek Radziecki. Richard Freeland podkreśla, że pakiet pomocowy został celowo zaprojektowany tak, aby został odrzucony przez Stalina ze względu na wymóg prowadzenia wielostronnej polityki gospodarczej, którą Stalin w przeszłości często i konsekwentnie odrzucał jako niezgodną z radziecką gospodarką (Cromwell 1979: 424). Cromwell zauważa jednak, że to podejście, choć zawiera pewne interesujące uwagi, ignoruje czynniki wewnętrzne, które przyczyniły się do powstania Planu Marshalla w Waszyngtonie. Kongres był wrogo nastawiony do dalszych pakietów dwustronnej pomocy dla narodów europejskich, a wśród amerykańskich mężów stanu panowało już przekonanie, że podział Europy jest nieunikniony. Kolektywne kontynentalne podejście do pomocy miało na celu zapewnienie jej akceptacji w Kongresie, a zatem było w równym stopniu ćwiczeniem polityki wewnętrznej w działaniu, co polityki zagranicznej (Cromwell 1979: 432-437). Cromwell i rewizjoniści zgadzają się co do tego, że Plan Marshalla został zaprojektowany tak, by pasował do już podzielonej Europy i nie miał na celu odwrócenia czy złagodzenia tego podziału ani od wewnątrz, ani na zewnątrz. Ameryka działała po prostu w swoim najlepszym interesie, konsolidując swoich sojuszników i wynagradzając ich w sposób korzystny dla obu stron. W tym sensie zarówno dawca, jak i biorcy mieli swoje ciastko i zjedli je.

Tradycyjne stanowisko, choć zażarcie dyskutowane, głosi, że po 1945 roku jedyną alternatywą dla „masowej” amerykańskiej interwencji w Europie Zachodniej był „chaos” (Gillingham 2003: 18). Umożliwiła ona odbudowę niemieckiej lokomotywy, bezpiecznie zintegrowanej i ograniczonej we wspólnych europejskich ramach, a także umożliwiła ekspansję dobrobytu gospodarczego, którym cieszyła się Ameryka w kraju, na Europę i szerszy świat. W tym sensie dążenie do integracji w Europie – choć w rzeczywistości na tym wczesnym etapie była to tylko współpraca międzyrządowa – umożliwiło Ameryce przebudowę poobijanego i posiniaczonego starego świata na obraz nowego świata, w którym panował pomyślny i stabilny porządek gospodarczy (Marsh 2005: 6-7). W tym sensie pomoc gospodarcza udzielona w ramach planu Marshalla miała istotne znaczenie dla podziału Europy nie tylko pod względem ideologicznym i politycznym, ale także gospodarczym. Europejski „Wschód” i „Zachód” rozwinęły dwa odrębne systemy gospodarcze, które w zasadzie nie były ze sobą kompatybilne.

Oczywiście nie można pominąć roli Stalina. Jego odrzucenie amerykańskiego planu było (z perspektywy czasu) błędną kalkulacją dokonaną przez nadmierną wiarę w komunistyczną władzę w Europie Zachodniej i poleganie na jego sztywnej marksistowskiej ekonomii. Zgodnie z tą doktryną kapitalizm zbliżał się do kryzysu, który odciąłby dopływ amerykańskiej pomocy, pozostawiając Europę ostatecznie w rękach komunistów. Sytuacja ta ułatwiała zadanie amerykańskiemu kierownictwu i prowadziła do alienacji partii komunistycznych w Europie Zachodniej, ponieważ opinia publiczna wyraźnie formowała konsensus na rzecz amerykańskiej interwencji gospodarczej (Mallalieu 1958: 491-502). Dlatego też działania Stalina są w równym stopniu winne podziałowi Europy, co polaryzujący klimat stworzony przez doktrynę Trumana i plan Marshalla. Jego rola doskonale podkreśla szeroko komentowany wniosek, że zarówno Związek Radziecki, jak i Ameryka były zrezygnowane i akceptowały podział Europy wkrótce po II wojnie światowej, z pewnością do połowy 1947 roku. Skoro plan Marshalla został zaakceptowany przez jednych, a odrzucony przez innych, to można śmiało powiedzieć, że los ten został zaakceptowany również w Europie. Dodatkowo wojowniczość Stalina dała Ameryce pewien stopień wpływu, którego w przeciwnym razie nie miałaby w Europie, pomagając przekształcić amerykańską potęgę w pozycję dominującą nad „Zachodem” (Cox 1990: 31). Oczywiście można powiedzieć, że było to lustrzane odbicie, ponieważ pozycja Stalina spowodowała to samo w jego własnym „bloku”, choć na innych warunkach.

Uwzględnienie roli polityki wewnętrznej w Związku Radzieckim poza rolą Stalina jest również interesujące w odniesieniu do planu Marshalla. Andriej Żdanow we wrześniu 1947 roku ogłosił „doktrynę dwóch obozów”, w której stwierdził, że świat jest podzielony na obóz imperialistyczny, na czele którego stoi Ameryka, i obóz demokratyczny, na czele którego stoi Związek Radziecki. Zostało to przyjęte jako polityka wewnętrzna po nieudanych negocjacjach paryskich w czerwcu-lipcu 1947 roku i odrzuceniu planu Marshalla (Roberts 1994: 1371-1372). Nie ulega wątpliwości, że plan Marshalla ugruntował ten tok rozumowania, przy czym warto jeszcze raz zwrócić uwagę na poczucie nieuchronności podziału Europy, gdyż zarówno radzieckie, jak i amerykańskie procesy myślowe były przynajmniej częściowo zbieżne co do tego podziału, jeszcze przed jego ostatecznym zaistnieniem. Odrzucenie przez Związek Radziecki amerykańskiej oferty doprowadziło do powstania Planu Mołotowa, w ramach którego zawarto szereg dwustronnych traktatów pomiędzy Związkiem Radzieckim a narodami Europy Wschodniej, rozpoczynając proces, który doprowadził do utworzenia RWPG w 1949 roku (Roberts 1994: 1383). Z RWPG i planem Marshalla działającymi równolegle, i doktryną Trumana o powstrzymywaniu, która na zewnątrz angażowała Amerykę w reakcyjny proces przeciwko Związkowi Radzieckiemu, z pewnością można bezpiecznie stwierdzić, że pod koniec 1947 roku Europa była podzielona na dwie części.

John Lewis Gaddis oferuje możliwość, że plan Marshalla był realizowany i zaprojektowany przez Amerykę w celu ustanowienia niezależnego europejskiego centrum władzy, a nie hegemonicznego bloku amerykańskiego. Dodaje też, że NATO zostało przyjęte przez Amerykę niechętnie z powodu niepokojów przywódców europejskich, a nie zainicjowane jako narzędzie amerykańskiej hegemonii (Thompson 1994: 750). W tym przypadku znów pojawiają się odcienie szarości. Możliwe, że koncentrowanie się na amerykańskich i radzieckich motywach podziału Europy bagatelizuje wpływ samych narodów europejskich na ich losy. Jest to podobny tok rozumowania, jak w przypadku wcześniejszej analizy brytyjskiego zaangażowania w powstanie doktryny Trumana. W tym kontekście rozsądne może być jednak uwzględnienie analizy Mervyna Lefflera. Obraca się ona wokół faktu, że polityka wewnętrzna miała niewielkie znaczenie dla wszystkich narodów zaangażowanych w wybuch zimnej wojny. Po prostu sposób, w jaki zakończyła się II wojna światowa i upadek potęgi Wielkiej Brytanii i Niemiec, zmusił dwie wschodzące potęgi świata, zwłaszcza Amerykę z jej wyjątkową pozycją potęgi militarnej i gospodarczej, do jak najlepszego wykorzystania sytuacji (Thompson 1994: 747-748). To znowu nawiązuje do tradycyjnego odczytania paradygmatów stosunków międzynarodowych, stwierdzając, że struktura systemu międzynarodowego stworzyła zimną wojnę i podział Europy. W tym sensie doktryna Trumana i plan Marshalla, a także doktryna Mołotowa wynikały z nieuchronności polityki zagranicznej w jej ówczesnym kształcie. Były one jedynie reakcjami na już ukształtowaną strukturę systemu powojennego, a nie czynnikami determinującymi kształtowanie się nowej struktury. W tym sensie jest całkowicie możliwe, aby wyjaśnić podział Europy poprzez lekturę realizmu strukturalnego.

W podsumowaniu widać, że podział Europy miał swoje korzenie w sposobie, w jaki zakończyła się II wojna światowa. Doktryna Trumana była przejawem polityki zagranicznej wynikającej z niepewności i obaw przed sowiecką potęgą wypełniającą próżnię w Europie. Wraz z planem Marshalla utwierdzała ona zachodnie narody Europy w akceptacji rzeczywistości podzielonej Europy, a w istocie podzielonego świata, w którym ścierały się dwa odrębne systemy gospodarcze, ideologiczne i polityczne. W ścisłym znaczeniu tego słowa, połączony efekt Planu Marshalla i polityki powstrzymywania stworzył strukturę, dzięki której wcześniej nieskodyfikowane i luźno odczuwane, ale nieuniknione napięcia zaczęły się nakręcać przed połową 1947 roku. W połączeniu z reakcją Związku Radzieckiego i utworzeniem RWPG, impuls, zamierzony lub nie, do podziału Europy z pewnością leżał w sferze amerykańskiej polityki zagranicznej. W tej analizie nie jest konieczne przypisywanie winy, ale z pewnością trafne jest stwierdzenie, że wszystkie strony zaangażowane w podział Europy zrobiły mniej, aby mu zapobiec, niż zaakceptowały jego postrzeganą nieuchronność.

Bibliografia

Borchard, E. (1947). 'The Truman Doctrine and the Marshall Plan’, The American Journal of International Law, 41(4), pp.885-888.

Burk, K. (2001). The Marshall Plan: Filling in Some of the Blanks”, Contemporary European History, 10(2), pp. 267-294.

Cox, M. (1990). From the Truman Doctrine to the Second Superpower Detente: The Rise and Fall of the Cold War’, Journal of Peace Research, 27(1), pp. 25-41.

Cromwell, W. C. (1979). The Marshall Non Plan, Congress and the Soviet Union’, The Western Political Quarterly, 32(4), pp. 422-443.

Frazier, R. (1984). 'Did Britain Start the Cold War? Bevin and the Truman Doctrine’ The Historical Journal, 27(3), s. 715-727.

Gaddis, J. L. (1981). Containment: Its Past and Future”, International Security, 5(4), s. 74-102.

Gillingham, J. (2003). European Integration 1950-2003: Superstate or New Market Economy?”, Cambridge: Cambridge University Press.

Kennan, G. F. („X”) (1947). 'The Sources of Soviet Conduct’, Foreign Affairs, 25(3), s. 566-582.

Kousoulas, D. G. (1965). The Success of the Truman Doctrine was not Accidental’, Military Affairs, 29(2), pp. 88-92.

Lundestad, G. (2003). The United States and Western Europe Since 1945: From Empire to Invasion to Transatlantic Drift, Oxford: Oxford University Press.

Mallalieu, W. C. (1958). 'The Origin of the Marshall Plan: A Study in Policy Formation and National Leadership’, Political Science Quarterly, 73(4), pp. 481-504.

Marsh, S. and Mackenstein, H. (2005). The International Relations of the European Union, Essex: Pearson.

Mayers, D. (1986). 'Containment and the Primacy of Diplomacy: George Kennan’s Views, 1947-1948′, International Security, 11(1), pp. 124-162.

Poole, W.S. (1978). The Joint Chiefs of Staff and the Coming of the Cold War, 1945-1946′, Military Affairs, 42(1), pp.12-16.

Roberts, G. (1994). Moscow and the Marshall Plan: Politics, Ideology and the Onset of the Cold War, 1947′, Europe-Asia Studies, 46(8), pp. 1371-1386.

Thompson, J. A. (1994). 'Review: America’s Cold War in Retrospect’, The Historical Journal, 37(3), pp.745-755.

Truman, H. S. Address Before a Joint Session of Congress, March 12 1947 (Transcript) . Dostępne na: <URL: http://www.americanrhetoric.com/speeches/harrystrumantrumandoctrine.html> .

Savage Rose

Plan Marshalla, Doktryna Trumana i podział Europy

Further Reading on E-International Relations

Dodaj komentarz Anuluj pisanie odpowiedzi