Czym jest aluzja? I jaką rolę odgrywa aluzja w dziełach literackich? Jest to kluczowa część tego, co robi wielu pisarzy, dlatego warto zdefiniować pojęcie „aluzji” i zbadać niektóre z kwestii, które wynikają z jej użycia w tekstach literackich. Najpierw jednak przyda się poręczna, jednozdaniowa definicja: z aluzją mamy do czynienia wtedy, gdy pisarz odwołuje się do twórczości innego pisarza, zazwyczaj bez wyraźnego wymieniania go z nazwiska. Jeśli pisarz jest wspomniany, staje się to odniesieniem. Skontrastuj te dwa (wymyślone) przykłady:

Jak Szekspir kazał powiedzieć Poloniusowi, 'Neither a borrower nor a lender be.’

Miałem wybór, kiedy dorastałem, pomiędzy zostaniem malutką osobą mieszkającą w czyichś listwach przypodłogowych a zostaniem mikserem żywności. Ale ktoś mi doradził: „Ani Pożyczalskim, ani Mikserem być.”

Okropny żart, za który mamy nadzieję, że nam wybaczycie. Ale zgrabnie (choć dosadnie) podsumowuje różnicę między konwencjonalnym cytatem (lub odniesieniem) a aluzją. W pierwszym przykładzie mówca mówi nam, że cytuje Szekspira (a konkretnie jego postać Poloniusza ze sztuki Hamlet). Ale w drugim przykładzie, my jako czytelnicy (lub słuchacze) jesteśmy proszeni o wykonanie nieco większej pracy: oprócz tego, że wiemy o fikcyjnych Pożyczkobiorcach z książek Mary Norton, jesteśmy proszeni o rozpoznanie, że Poloniusz mówi „Neither a borrower nor a lender be”, nie będąc o tym poinformowanym. Musimy mieć wcześniejszą wiedzę o tej literackiej frazie (i o Pożyczkobiorcach), aby żart (taki, jakim jest) zadziałał.

An allusion, therefore, is often implied and indirect, rather than being spell out and 'labelled’ for the reader.

Here it is worth distinguishing between the sort of stealing that is out-and-out literary plagiarism and the sort of 'stealing’ that constitutes literary allusion. Aluzja oznacza przywołanie czegoś do gry: słowo to jest etymologicznie związane ze słowem ludic, oznaczającym 'odnoszący się do gry’ (a zatem z grą planszową Ludo, która po łacinie oznacza po prostu 'gram’). Tak więc poeta nawiązujący do innego pisarza może równie dobrze zacytować tego wcześniejszego bez przyznania się do długu wobec niego. Czy jest to przykład plagiatu?

Właściwie T. S. Eliot, którego twórczość jest przepełniona aluzjami do innych pisarzy, oferuje dobrą okazję do zaobserwowania różnicy między aluzją a plagiatem. W krótkim wierszu Eliota „Cousin Nancy”, napisanym na początku XX wieku, kończy się on wersem „The army of unalterable law” (Armia niezmiennego prawa). Wiersz ten został zaczerpnięty prosto od wcześniejszego wiktoriańskiego poety, George’a Mereditha (zdjęcie poniżej po prawej):

Soaring through wider zones that pricked his scars
With memory of the old revolt from Awe,
He reached a middle height, and at the stars,
Which are the brain of heaven, he looked, and sunk.
Around the antyczny ścieżka maszerować, stopień na stopień,
The armia niezmienny prawo.

Kiedy jeden z czytelników zauważył „kradzież”, Eliot zareagował wskazując, że jego użycie wiersza Mereditha nie było plagiatem, ponieważ zamierzał, aby czytelnik rozpoznał wiersz jako celowe zapożyczenie (poezja Mereditha była jeszcze wtedy dość szeroko czytana, Inaczej niż obecnie), a także by zauważył różnicę w kontekście między oryginalnym użyciem Mereditha a użyciem Eliota, który przenosi ważki wiersz Mereditha do kontekstu mantelpetu w salonie w Nowej Anglii. Innymi słowy, plagiator chce ujść cało z kradzieży i mieć nadzieję, że nikt nie zauważy, że jego towar jest mniej niż nowy; poeta, który nawiązuje do cudzego dzieła, jak czyni to Eliot, chce zostać „odkryty”. Ale ponieważ natura aluzji polega na tym, że jest ona raczej ukryta niż wyłożona czytelnikowi, zawsze istnieje niebezpieczeństwo, że czytelnik przeoczy aluzję lub (jak w przypadku krytyka Eliota) zauważy cytowaną linijkę i pomyśli, że późniejszy poeta jest winny plagiatu.

Pozostając przy T. S. Eliocie, jednym z najsłynniejszych poetów angażujących się w aluzję literacką, rozważmy początek jego przełomowego wiersza The Waste Land z 1922 roku. Jeszcze zanim dotrzemy do pierwszej linijki poematu, mamy tytuł (The Waste Land), epigraf (z rzymskiego satyryka Petroniusza), dedykację („For Ezra Pound / Il miglior fabbro”) i tytuł pierwszej części poematu („The Burial of the Dead”). Wszystkie te tekstowe składniki wiersza Eliota nawiązują do wcześniejszych tekstów literackich. Tytuł, jak przyznał Eliot w swojej uwadze wstępnej do „Uwag” dołączonych do wiersza, został zasugerowany przez książkę Jessie Weston z 1920 roku, From Ritual to Romance, która omawia legendę arturiańską o Królu Rybaku, którego ziemia została spustoszona.

Następnie mamy epigraf do wiersza Eliota, pochodzący z Satyriconu Petroniusza: epigraf to bezpośredni cytat z innego dzieła. Następnie mamy dedykację Eliota dla Ezry Pounda, jego przyjaciela i kolegi poety modernistycznego, który pomógł zredagować rękopis Pustkowia i nadać mu odpowiedni kształt. Ale Eliot nie pisze po prostu „Dla Ezry Pounda”: dodaje trzy słowa w języku włoskim, „Il miglior fabbro”, które oznaczają „lepszego rzemieślnika” (aluzja do redakcyjnej roli Pounda w nadaniu poematowi ostatecznego kształtu). Słowa te nie są jednak przypadkowym włoskim zwrotem, lecz cytatem z dzieł średniowiecznego włoskiego poety Dantego Alighieri (1265-1321), którego Eliot i Pound darzyli głębokim podziwem. Ta literacka aluzja do Dantego ma wzmocnić więź łączącą Eliota i Pounda, a tym samym dług wdzięczności, jaki Eliot ma wobec swojego przyjaciela: jest to aluzja, ponieważ cytat nie jest wyświechtany ani przypisany Dantemu. Eliot liczy na to, że Pound, jak również jego najbardziej oczytani czytelnicy, wychwycą osobiste znaczenie tych słów. Jest to literacki odpowiednik podpisania karty pożegnalnej dla kogoś z pracy, gdzie oprócz życzeń wszystkiego najlepszego dodaje się małą wiadomość nawiązującą do popularnego „dowcipu”, który obaj dzieliliście. To sprawia, że publiczne prywatny wspólny „język”, jeśli chcesz.

Wreszcie, zanim w końcu dotrzeć do wiersza otwierającego, mamy tytuł pierwszej sekcji: „The Burial of the Dead”. Słowa te nawiązują do chrześcijańskiego nabożeństwa pogrzebowego, nakreślonego w szesnastowiecznej Księdze Powszechnej Modlitwy. Mamy więc już przywołanie legendy arturiańskiej, kultury pogańskiej (rzymskiej) i liturgii chrześcijańskiej, nie mówiąc już o Dantem (którego duch będzie nawiedzał wiele aluzji w Pustkowiu). Żadna z tych rzeczy nie miałaby takiego samego znaczenia, gdyby Eliot wyraźnie nam to wszystko „zasygnalizował”.

Częścią znaczenia aluzji literackiej jest więc zabawa polegająca na pozostawieniu pewnych rzeczy w domyśle i zdaniu się na czytelnika, że sam odkryje i doceni ich znaczenie i wagę. Aluzja różni się zarówno od plagiatu (kiedy sprawca nie chce, aby jego zapożyczenie zostało odkryte), jak i od jawnego cytatu (kiedy pisarz nazywa i cytuje autora, którego cytuje). Częścią roli aluzji literackiej jest umożliwienie czytelnikowi dostępu do wspólnych kulturowych ram odniesienia, tak jakby związek między nowym tekstem a starszym nie wymagał jawnego stwierdzenia. Warto pamiętać, że aluzja to dosłownie wprowadzenie do gry – częścią zabawy z aluzją literacką jest gra słów i fraz, umieszczanie ich w nowych kontekstach i poleganie na wnikliwym czytelniku, by odkrył ich znaczenie.